Piżmak amerykański (Ondatra zibethicus), czyli szczur wodny

Szczur wodny, bo tak czasem mówi się o piżmaku ze względu na jego umiejętności pływania, jest ssakiem zaliczającym się do gryzoni.Występuje powszechnie w Polsce, choć jego populacja maleje. Nie jest gatunkiem rodzimym – w kraju pojawił się na początku XX wieku. Sprawdź, jak zachowuje się i wygląda piżmak. Dowiedz się, gdzie najczęściej możesz go spotkać!

Piżmak amerykański – opis gatunku

Pełna nazwa gatunku to piżmak amerykański (Ondatra zibethicus), co wskazuje na kraj pochodzenia tych ssaków. Zwierzak zalicza do rodziny chomików, choć z uwagi na rozmiar często jest to nie lada zdziwienie dla osób, które widzą go po raz pierwszy. 

Gatunek ten został opisany w połowie XVIII wieku. Naturalnie występuje przede wszystkim w Ameryce Północnej. Do Europy trafił jako zwierzę futerkowe mniej więcej na początku XX wieku, aczkolwiek nie wyklucza się, że mógł również przedostać się naturalnie z Czech, eksplorując środowisko przy granicy.

Podgatunki piżmaka

Szczur piżmowy występuje w kilkunastu podgatunkach, bytujących na dokładnie określonych obszarach Ameryki Północnej. Należą do nich między innymi:

• Ondatra zibethicus zibethicus – piżmak amerykański spotykany w Manitobie, Teksasie, Karolinie Południowej i Alabamie;
• Ondatra zibethicus aquilonius – szczur piżmowy obecny na Labradorze i na północy Quebecu;
• Ondatra zibethicus obscurus – piżmak spotykany przede wszystkim w Nowej Fundlandii w Kanadzie;
• Ondatra zibethicus zalophus – podgatunek piżmaka amerykańskiego z terytorium południowej Alaski;
• Ondatra zibethicus osoyossensis – podgatunek piżmaka obecny przede wszystkim w Kolumbii Brytyjskiej, przy rzekach płynących w Górach Skalistych oraz na północy Meksyku.

Czy istnieje piżmak polski?

To tylko kilka przykładowych podgatunków tego ssaka. Jak widać, obszar jego występowania jest ogromny. Oznacza to, że zwierzę jest w stanie łatwo przystosować się do panujących wokół warunków. To też sprawiło, że szczur wodny – piżmak bywa bowiem tak nazywany – na dobre osiedlił się w Polsce. 

Nie istnieje jednak coś takiego jak piżmak polski. Takim mianem pospolicie – choć niepoprawnie – określa się czasem spotykane na łonie polskiej przyrody szczury piżmowe.

Jak wygląda piżmak?

Poszczególne podgatunki mogą się między sobą w niewielkim stopniu różnić, jednak ogólne cechy piżmaka amerykańskiego pozostają takie same.Zwierzę to mierzy do ok. 50 cm długości, licząc razem z ogonem, który stanowi połowę tego wymiaru. Może ważyć nawet do prawie 2 kg. Ma niewielkie, otwarte, zaokrąglone uszy. Przypomina szczura, stąd też wzięła się jego nazwa – szczur wodny. 

Piżmak występuje w jednym umaszczeniu, które jest zwykle brunatne od jaśniejszego na brzuchu, po ciemne na grzbiecie. Gdy wiesz, jak wygląda piżmak, na pewno nie pomylisz go z innym gatunkiem. Od bobra różni się między innymi ogonem, który jest podobny do szczurzego i bocznie spłaszczony.

Piżmak – środowisko i zwyczaje

Piżmaki najczęściej bytują w środowisku wodno-lądowym. Bardzo chętnie kopią nory pod ciągami wodnymi, z wejściem nieco ponad lustrem wody. Żyją tam przez cały rok, zazwyczaj w koloniach obejmujących kilkanaście osobników. Spotyka się je praktycznie wszędzie, od sztucznych stawów, przez rowy melioracyjne, po rzeki i jeziora. Jedynymi obszarami w Polsce, które piżmak omija, są tereny górskie, takie jak Tatry, Beskidy czy Góry Świętokrzyskie.

Co je szczur piżmowy?

Jest to zwierzę wszystkożerne. Piżmak żywi się głównie roślinnością, co jest efektem jej łatwej dostępności. W gniazdach na okres zimowy również magazynowane są właśnie rośliny. Jeśli nadarzy się ku temu okazja, szczur piżmowy chętnie posila się również pokarmem zwierzęcym. Najczęściej są to skorupiaki, ewentualne mięczaki znalezione w pobliżu zbiornika. Warto wiedzieć, że piżmak w ciągu doby jest w stanie zjeść więcej niż wynosi masa jego ciała.

Rozród piżmaka

Pod względem rozrodczym piżmak wykazuje cechy typowe dla gryzonia. Rozmnaża się często, wydając na świat duże mioty. Młode maksymalnie po ukończeniu piątego miesiąca mogą się rozmnażać. Ciąża nie jest specjalnie uzależniona od sezonu czy dostępności pokarmu – samica piżmaka jest w stanie zachodzić w nią w kilka tygodni po porodzie. Sama ciąża trwa do miesiąca. Jednorazowo miot liczy średnio ok. 7 młodych piżmaków, które po trzech tygodniach są już zdolne od przyjmowania pokarmu innego niż mleko matki.

Szczur piżmowy w Polsce

W Polsce hodowla szczura piżmowego na futro trwała przede wszystkim od początku XX wieku do 1934 roku. Wtedy w kraju wydano ustawę, według której konieczne było zabezpieczenie każdej z ferm zwierząt futerkowych kosztownym sprzętem, co miało zapobiegać ucieczkom piżmaków i ich ekspansji do środowiska.Eksperci uważają jednak, że najbardziej intensywnie zwierzę to zasiedlało obszary Polski przede wszystkim do zakończenia II wojny światowej. Najbardziej prawdopodobną przyczyną takiego stanu jest brak programów tępienia gryzonia w okresie działań wojennych.

Piżmak jako gatunek inwazyjny

Każdy gatunek, który nie występuje naturalnie na danym obszarze, jest uznawany za inwazyjny. Nie inaczej jest w przypadku piżmaka. Polski ekosystem nie cierpi jednak na działalności tego zwierzęcia tak, jak np. na obecności żółwi żółtolicych. Piżmak bowiem, przez intensywne wyjadanie roślinności w obszarze swoich kolonii, sprawia, że tereny stają się lepiej dostępne dla gatunków rodzimych, które dotąd ich nie zasiedlały.

Dlaczego piżmak nie zawsze jest mile widziany?

Oczywiście, to jednak nie wszystko. Piżmak amerykański kopie intensywnie nory, które niekiedy zapadają się, powodując uszkodzenia dróg czy zabezpieczeń przeciwpowodziowych. Również w przypadku stawów rybnych zwierzę może przyczynić się do dużych szkód, polegających nie na zjadaniu ryb, ale raczej na uszkodzeniu zbiorników. Co więcej, piżmaki powodują szkody w uprawach, chętnie zjadając:

• kukurydzę;
• soję;
• marchew;
• zboża;
• żurawinę;
• soję.

Jako że nie da się go całkowicie wytępić, stosuje się inne metody walki z piżmakiem. Należą do nich np.:

• łagodzenie brzegów zbiorników wodnych – piżmaki najchętniej mieszkają w stromych korytach rzek;
• wysiew upraw w odległości ok. 200 metrów od źródła wody.

Piżmak jako zwierzę łowne

Warto wiedzieć, że szczur piżmowy uznany jest za zwierzynę łowną z określonym okresem ochronnym. W jakich celach poluje się na szczura piżmowego? Najważniejszymi są:

• pozyskanie piżma – wydzieliny o charakterystycznym zapachu, która gromadzi się w gruczołach zapachowych tego zwierzęcia, a jest wykorzystywana m.in. do produkcji perfum;
• uzyskanie futra – tutaj stosowane są zwykle pułapki i żywołapki;
• odstrzał nadmiarowej populacji w danym obszarze – ustalany z góry przez Koło Łowieckie.

Co więcej, piżmak ma również od pewnego czasu naturalnego wroga. Mowa o norce amerykańskiej, która również jest gatunkiem inwazyjnym (o wiele bardziej szkodliwym dla polskiej natury). Na obszarach, na których występuje, zauważalny jest spadek populacji szczura wodnego.

Piżmak jako nosiciel tasiemca bąblowcowego

Piżmak staje się ofiarą polowań również z uwagi na pasożyty, które roznosi. Najczęściej mowa o tasiemcu bąblowcowym, którego nosicielem może być nawet do 30% populacji piżmaków. Po zakażeniu wywołuje chorobę zwaną bąblowicą. Schorzenie to wymaga długotrwałego leczenia farmakologicznego, a niekiedy również operacyjnego. Może wystąpić u innych zwierząt, również domowych, u których zaniedbana jest profilaktyka. Czasem występuje także u ludzi.

Szczura piżmowego, mimo że powszechnie występuje na terytorium Polski, nie jest łatwo spotkać. Zwierzę to z zasady unika kontaktu z człowiekiem. Żyje w koloniach, dlatego najczęściej oznaką jego obecności są nory z wejściami lekko powyżej lustra wody, usytuowane na stromym brzegu. Jeśli spotkasz to zwierzę na wolności, pamiętaj, że jest ono dzikie. Nie podchodź do niego ani nie staraj się nawiązywać kontaktu, aby nie płoszyć go. Pamiętaj też, że może przenosić choroby, których leczenie ciągnęłoby się miesiącami.